Polska

Kategoria: nieczynna eksploatacyjnie kopalnia. 
Obiekt przeznaczony do zwiedzania, posiada następujące trasy: Trasa Turystyczna (dł. 2,2 km), Trasa Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka (dł. 1,5 km) – obydwie zwiedzane w ramach jednego biletu. Za dodatkową opłatą: Trasa Górnicza, ponadto działa tu też uzdrowisko a na zewnątrz funkcjonuje tężnia solankowa.
 
Adresy:
Kopalnia Soli „Wieliczka” S.A.
32-020 Wieliczka
ul. Daniłowicza 10
https://www.kopalnia.pl

Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka
Ul. Daniłowicza 12
32-020 Wieliczka
https://muzeum.wieliczka.pl
 
Lista UNESCO: Obiekt znajduje się na Liście UNESCO od 1978 r., w 2013 r. rozszerzono wpis o Kopalnię Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce. Na Liście obiekty te znajdują się pod wspólną nazwą „Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni” a to dlatego, że w przeszłości funkcjonowały jako jedno przedsiębiorstwo królewskie Żupy Krakowskie.
 
Najważniejsze informacje w telegraficznym skrócie:
Powstanie złoża: 13,5 mln lat temu
Wielkość kopalni:
Wymiary złoża: 11 km długości, do 1,5 km szerokości
Głębokość: 327 m
Ilość poziomów: 9
Ilość powstałych komór: 2350
Długość korytarzy: pond 240 km
Ilość szybów dziennych (łączących kopalnię z powierzchnią): 26, zachowały się 4
Ilość szybików podziemnych: 180, zachowało się 50
Wielkość powstałych pustek: 7,5 mln m3
Odkrycie soli: lata 80.te XIII w.
Początki produkcji: lata 80.te XIII w.
Okres świetności: od XVI do poł. XVII wieku
Zakończenie eksploatacji/produkcji: 30 czerwca 1996 r.
 
Wpisy do rejestrów i na listy zabytków:
Kopalnia posiada status zabytku i jest objęta ochroną prawną:

• w 1976 r. została wpisana do rejestru zabytków krajowych,
• w 1978 r. wpisana na Pierwszą Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO – była pierwszym zabytkiem przemysłowym wpisanym na tę prestiżową listę. W 2013 r. wpis wielickiej kopalni został rozszerzony o Kopalnię Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce ponieważ te wszystkie obiekty funkcjonowały przez wieki jako królewskie przedsiębiorstwo Żupy Krakowskie.
• Obecny wpis na Liście brzmi: „Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni”.
• w 1994 r. została uznana za Pomnik Historii zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
• Ciekawostki:
• posiada dwuczęściową budowę złoża jakiej nie mają inne kopalnie soli na świecie. Ma to wpływ na formę, kształt i wielkość zwiedzanych komór i korytarzy.
• Jest pierwszą kopalnią – obiektem postindustrialnym – wpisanym na Listę UNESCO
• Posiada unikatową w skali świata kolekcję kieratów, konnych maszyn wyciągowych
• W dawnych wiekach kopalnia soli była istotnym filarem gospodarki królewskiej – dostarczała nawet 1/3 dochodów do skarbu Państwa
•  Najliczniej na świecie odwiedzana kopalnia - w roku 2019 było w niej ponad 1,8 mln

Opis miejsca:
Kopalnia soli w Wieliczce to górniczy fenomen. Eksploatowano w niej sól od lat 80. XIII w. do 1996 r. Obecnie jest najbardziej znanym i najliczniej odwiedzanym obiektem górniczym na świecie.
 
Wielka Sól - Wieliczka
Nazwa miasta, w którym znajduje się kopalnia - Wieliczka - pochodzi od wielkiej soli, jaką tu produkowano, w pierwotnej wersji łacińskiej nazwa brzmiała Magnum Sal.
 
Złoże soli w Wieliczce powstało 13,5 mln lat temu w mioceńskim morzu, które pokrywało znaczne tereny obecnej Polski. Tradycje produkcji soli sięgają środkowego neolitu, czyli ok. 3 500 lat p.n.e. Pozyskiwano ją wtedy z powierzchniowych, słonych źródeł. Wcześniej te źródła przepływały przez złoże solne pod ziemią. Rozpuszczały sól stając się solanką a następnie wypływały na powierzchnię. Solankę gotowano w glinianych garnkach w celu odparowania wody. Następnie wilgotny surowiec przekładano do małych naczyń glinianych i suszono w ognisku. Powstawały bryłki, które od neolitu pełniły też funkcję płacidła, czyli „dawnego pieniądza”, które można było wymienić na inne, potrzebne towary.
 
Kiedy słone źródła zniknęły z powierzchni szukano ich pod ziemią drążąc w tym celu studnie. Jedna z nich natrafiła na sól kamienną w latach 80. XIII w. Odkrycie to dało początek kopalni a z czasem przyczyniło się do powstania królewskiego przedsiębiorstwa zwanego Żupami Krakowskimi. Obejmowało ono kopalnie soli w Wieliczce i Bochni wraz z funkcjonującymi przy nich warzelniami (miejscami, w których sól pozyskiwano z solanki). Bezpośrednim skutkiem rozpoczęcia eksploatacji soli kamiennej było nadanie praw miejskich Wieliczce w 1290 r. W  dokumencie lokacyjnym pojawiła się pierwsza pisana informacja o soli kamiennej w Wieliczce. Przedsiębiorstwo Żupy Krakowskie funkcjonowało przez prawie 500 lat aż do I rozbioru Polski w 1772 r. Było największym w dawnej Rzeczypospolitej i jednocześnie jednym z największych w Europie.
 
Sól była najważniejszą kopaliną w państwie polskim i zgodnie z obowiązującym prawem stanowiła własność panującego (tzw. regale solne). Oblicza się, że w czasach króla Kazimierza Wielkiego (XIV w.) dochody z jej sprzedaży stanowiły 1/3 wpływów do skarbu państwa. Za tego króla w 1368 r. został spisany Statut Górniczy – niezwykły dokument, który dokładnie określał zasady funkcjonowania przedsiębiorstwa: produkcji i sprzedaży soli oraz zabezpieczania kopalni.
 
Okres świetności żup krakowskich przypadał na okres od XVI do poł. XVII wieku. Załoga górnicza liczyła wówczas ok. 2000 ludzi, osiągając produkcję przekraczającą 30 000 ton. W XVII w. sól wydobywano w Wieliczce z trzech poziomów kopalni i wydrążono osiem szybów (w tym służący obecnie do obsługi ruchu turystycznego szyb Daniłowicza). Powstały pierwsze, wyjątkowe mapy kopalni wielickiej zaopatrzone w grafiki ukazujące szczegółowo prace w kopalni. Te wyjątkowe mapy prezentowane są w ekspozycji Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w wielickiej kopalni na głębokości 135 m. Pomiary kopalni do tych map wykonał m.in. profesor Akademii Krakowskiej Jan Brożek.
 
Długotrwałe wojny, towarzyszące im zarazy i klęski elementarne zachwiały gospodarką solną drugiej połowy wieku XVII, a zarządzający żupami dzierżawcy, zaniedbywali prace zabezpieczające, doprowadzając kopalnię do ruiny. Dopiero w następnym stuleciu specjaliści przybyli z Saksonii, na czele z J.G. Borlachem,zdołali usprawnić pod względem organizacyjnym i technicznym działalność przedsiębiorstwa. Po pierwszym rozbiorze w 1772 r.  kopalnie znalazły się w rękach austriackich i tak było aż do 1918 r. Czasy austriackie charakteryzują się olbrzymim wzrostem produkcji powodującym rozwój przestrzenny kopalni wielickiej, mechanizację prac górniczych (maszyny parowe i elektryczne), zatrudnieniem fachowej kadry inżynierskiej. W 1913 r. uruchomiono w Wieliczce nowoczesną warzelnię soli i wprowadzono nową technologię. Pozwoliło to na osiąganie wysokiej produkcji i przedłużyło działalność górniczą zakładu.
Na początku XIX w. zorganizowana została też pierwsza trasa turystyczna dla zwiedzających kopalnię.
 
W 1918 r., po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, kopalnia stała się własnością  państwa polskiego.
Ekstensywna eksploatacja i zaniedbania w pracach zabezpieczających wpłynęły niekorzystnie na stabilność górotworu i kondycję kopalni. Po drugiej wojnie światowej zrodził się nawet pomysł jej zatopienia, ale ostatecznie z niego zrezygnowano.
W 1951 w kopalni, z inicjatywy Alfonsa Długosza i przy współpracy wielickich górników zostaje zorganizowana wystawa maszyn i urządzeń górniczych, która zapoczątkowała powstanie w kopalni Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka.
W 1964 r. zakończono w Wieliczce wydobycie soli kamiennej, zmieniono też technologię pozyskiwania solanki z kopalni dla potrzeb warzelni bo to ona stała się surowcem do produkowania soli na kolejnych kilkadziesiąt lat.
 
30 czerwca 1996 r. ostatecznie zakończono produkcję soli w wielickiej kopalni. Do dziś jednak funkcjonuje tu warzelnia (otwarta w 2003 r.), której zadaniem jest utylizacja podziemnych wycieków. Efektem jej pracy jest pozyskiwana sól, którą można kupić w postaci pamiątek.
 
Mimo występujących zagrożeń (wodne, zawałowe, gazowe) wyrobiska w kopalni wielickiej cechują się trwałością, znacznie większą niż w kopalniach kruszcowych czy węglowych, dzięki temu zachowały się do naszych czasów nawet komory wybrane pod koniec średniowiecza. Dla lepszej ochrony ponad 700-letniej kopalni oraz znajdującego się nad nią miasta wydzielono w niej strefę zabytkową przeznaczoną do zachowana (pokazuje ją makieta w Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka) a pozostała część kopalni zostanie stopniowo wypełniona (podsadzona).
 
Turystyka w Wieliczce
Obecnie kopalnia jest najbardziej znanym postindustrialnym  obiektem turystycznym – w 2019 r. odwiedziło ją ponad 1,8 mln turystów z całego świata. Tradycje udostępniania kopalni do zwiedzania sięgają II połowy XV w., np. znany polski astronom Mikołaj Kopernik zwiedził ją jako student Akademii Krakowskiej w 1492 r. Żeby zwiedzać wtedy kopalnię trzeba było uzyskać zgodę króla. Już w XVIII w. zrodził się pomysł przygotowania specjalnej trasy dla zwiedzających, który zrealizowali dopiero na początku XIX wieku Austriacy. Wprowadzili też w 1774 r. księgi zwiedzających, które pozwalają prześledzić jak rozwijał się ruch turystyczny na przestrzeni wieków oraz kto i kiedy odwiedził kopalnię.
 
Obecnie malownicze wyrobiska kopalni służą celom turystycznym, muzealnym, naukowym i leczniczym. W kopalni funkcjonują:

• Trasa Turystyczna (głębokość 64 – 135 m), długość trasy 2,5 km, czas zwiedzania ok. 1,5 km
• Trasa Muzeum Żup Krakowskich (głębokość 135 m), długość trasy 1,5 km, czas zwiedzania ok. 1 godz.
• Obydwie te trasy zwiedza się w ramach jednego biletu do kopalni
• Trasa Górnicza
• Uzdrowisko (głębokość 135 m)

 
Dla tych wyjątkowych obiektów warto do kopalni w Wieliczce przyjechać:
 
I. Trasa Turystyczna

• kaplica św. Kingi, największa i najpiękniejsza z 40 kaplic i miejsc sakralnych jakie powstały w kopalni, ozdobiona licznymi płaskorzeźbami i rzeźbami wykonanymi z soli przez górników rzeźbiarzy
• piękne i zaskakujące swą architekturą komory: Pieskowa Skała, Michałowice, Weimar  i Staszica,
• słone jeziora w komorach: Barącza, Weimar i Piłsudskiego
• liczne rzeźby z soli wykonane przez wielickich górników

II. Trasa Muzeum Żup Krakowskich

• unikatowa w skali świata kolekcja kieratów, konnych maszyn wyciągowych – trzech różnych typów - polski, saski i węgierski
• piękne rezerwaty górnicze ze śladami prac – komora Saurau i Maria Teresa
• cenny Róg Bractwa Kopaczy z 1534 r. wykonany z rogu tura oprawionego w pięknie zdobione srebrne opaski. Podarował go górnikom zarządca kopalni Seweryn Boner, prawdopodobnie w imieniu króla.
• najstarsze przedmioty związane z produkcją soli z terenów dzisiejszej Wieliczki, liczące prawie 6 tys. lat,
• skarbiec solny z różnymi rodzajami soli pozyskiwanymi w Wieliczce, Bochni, Inowrocławiu i Kłodawie a także kryształami soli z wyjątkowego rezerwatu natury Grot Kryształowych w wielickiej kopalni
• komplet 4 najstarszych map kopalni z I poł. XVII w. z winietami, czyli grafikami przedstawiającymi prace w warzelni na powierzchni i na trzech poziomach kopalni
• dwa obrazy namalowane przez Jana Matejkę – św. Kinga i Zjazd do kopalni w 1510 r.  
• jedyną multimedialną i tak głęboko usytuowaną (135 m pod ziemią) kaplicę poświęconą św. Janowi Pawłowi

Kategoria: najstarsza, nieczynna eksploatacyjnie kopalnia soli w Polsce, obiekt przeznaczony do zwiedzania, znajduje się tu też sanatorium.
 
Lista UNESCO, rok wpisu: od 2013 r. kiedy to wpis Kopalni Soli Wieliczka został rozszerzony o Kopalnię Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce. Na Liście obiekty te znajdują się pod wspólną nazwą „Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni” a to dlatego, że w przeszłości funkcjonowały jako jedno przedsiębiorstwo królewskie Żupy Krakowskie.
 
Adres:
Kopalnia Soli Bochnia Sp. z o.o.
ul. Campi 15
32-700 Bochnia
https://kopalnia-bochnia.pl/glowna
 
Najważniejsze informacje w telegraficznym skrócie:

• Powstanie złoża: 13,5 mln lat temu
• Wielkość kopalni:
• Wymiary złoża: długość ok. 3,5 km, szerokość do 200 m.
• Głębokość: 468 m
• Ilość poziomów: 16
• Długość korytarzy: ok. 60 km

 
Początki produkcji soli: 3,500 lat p.n.e. metodą warzenia, czyli gotowania solanki w glinianych garnkach i odparowywania z niej wody
Odkrycie soli kamiennej: 1248 r.
Okres świetności – XV – XVI w.
 
Zakończenie eksploatacji/produkcji - 1992 r.
 
Wpisy do rejestrów i na listy zabytków:

• kopalnia została uznana za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 26 września 2000 r.
• w 2013 r. wpisana na Listę UNESCO, dopisana wraz z Zamkiem Żupnym do Kopalni Soli w Wieliczce. Od tego czasu obiekty te figurują pod wspólną nazwą „Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni.

 
Ciekawostki:

• Z Kopalnią wiąże się legenda o cudownym pierścieniu św. Kingi
• Komora Ważyn, największa w kopalni, usytuowana jest na głębokości około 250 metrów. Ma 255 m długości, do 15 m szerokości i ponad 7 m wysokości. Panujący tu mikroklimat ma właściwości lecznicze. Znajduje się tu też segment noclegowy z łóżkami, boisko sportowe i restauracja.
• Wyjątkowo cennym zabytkiem techniki jest maszyna parowa pracująca, aż do 1996 roku, najdłużej w Polsce, znajduje się w nadszybiu Szybu Campi.
• Kaplica św. Kingi – jedyna przez, którą przejeżdża pociąg.

Opis miejsca:
Złoże soli w Bochni powstało w morzu mioceńskim 13,5 mln lat temu.
Najstarsze ślady produkcji soli w Bochni sięgają środkowego neolitu, czyli 3,5 lat p.n.e. Produkcja była możliwa dzięki słonym źródłom, które pojawiły się na powierzchni. Sól otrzymywano metodą warzenia, czyli gotowania solanki w glinianych garnkach w celu odparowania z niej wody. W efekcie pozyskiwano wilgotną sól, którą następnie formowano w bryłki i suszono. 
Sól kamienną odkryto w Bochni w 1248 r. Fakt ten odnotowany został w „Roczniku Kapitulnym Krakowskim” w 1251 r. („Sal durum in Bochnia est repertum, quod nunquam ante fuit”  - W Bochni znaleziono sól twardą, której nigdy przedtem nie było). Rozpoczyna się rozwój kopalni a z czasem przedsiębiorstwa królewskiego Żupy Krakowskie, które obejmowało też kopalnię i warzelnie soli w Wieliczce. Bezpośrednim skutkiem rozpoczęcia eksploatacji soli kamiennej było nadanie praw miejskich Bochni w 1253 r.
Bocheńskie złoże solne ma kształt nieregularnej soczewki, ułożonej równoleżnikowo                        o długości około 3,5 km, położonej od 50 do 500 metrów poniżej powierzchni gruntu. Jest wąskie a w górnych warstwach ułożone bardzo stromo, miejscami prawie pionowo. Ta specyficzna i trudna budowa geologiczna wpłynęła na  sposób eksploatacji soli i jej transport oraz unikalny rozwój przestrzenny kopalni. Miało to też wpływ na wydobywanie mniejszej ilości soli niż w Wieliczce.
W Średniowieczu królewskie przedsiębiorstwo Żupy Krakowskie przynosiło olbrzymie dochody. W czasach panowania króla Kazimierza Wielkiego 1/3 dochodów w królewskim skarbcu pochodziła ze sprzedaży soli z tego przedsiębiorstwa. W 1368 r. Król Kazimierz Wielki polecił spisać Statut górniczy. Wiek XV i XVI to okres znacznego rozwoju kopalni. Po roku 1772 kopalnia znalazła się w zaborze austriackim. Do roku 1918 pozostawała pod kontrolą Cesarstwa Austro-Węgierskiego. W XX w. następowało znaczne zmniejszenie wydobycia soli ze względu na jej nieopłacalność.
Kopalnia soli miała duży wpływ na historię miasta, jego rozwój urbanistyczny, ale również historię przedsiębiorczości, rozwój przemysłu i społeczeństwa. To właśnie tutaj w bocheńskiej kopalni wprowadzano nowatorskie rozwiązania techniczne np.: kieraty – konne maszyny wyciągowe czy maszyny parowe. Do dziś zachowała się wyjątkowa maszyna parowa zainstalowana w 1930 r.
Wyrobiska kopalni położone są na głębokości od 70 do 468 m. Rozciągają się na obszarze o długości ok. 3,5 km i szerokości do 200 m. Obejmują łącznie ok. 60 km chodników i komór.
Obecnie, ze względu na wyczerpanie złoża solnego, kopalnia nie pełni już funkcji wydobywczych. Nadal jednak prowadzone są prace zabezpieczające, mające na celu zachowanie kopalni jako zabytku kultury materialnej. Część zabytkowych wyrobisk udostępnia się turystom a w największej z komór Ważyn prowadzi się specjalistyczne leczenie sanatoryjne.

Najstarsze bocheńskie szyby górnicze to szyb Sutoris i Gazaris. To właśnie z bocheńską kopalnią i szybem Sutoris związana jest legenda o pierścieniu Św. Kingi.
 
Obiekt turystyczny
Dziś kopalnia jest miejscem przeznaczonym do zwiedzania, leczenia oraz organizowania zawodów sportowych. Od lat 90 tych XX w. prowadzona jest tu działalność turystyczna, kopalnia przyjmuje rocznie blisko 200 tys. turystów.

W kopalni można zwiedzać:

• Trasę turystyczną
• Trasę historyczną "Wyprawa w Stare Góry", która prowadzi szlakiem najstarszych, średniowiecznych wyrobisk bocheńskiej kopalni
• Ekspozycję Multimedialną dzięki której turyści udają się w podróż w czasie poznając historię wydobycia soli, trud górniczej pracy a także historię Polski. Wycieczka po kopalni rozpoczyna się w czasach Bolesława Wstydliwego i księżnej Kingi. Przewodnikom w opowiadaniu o historii kopalni pomagają polscy królowie, żupnicy genueńscy, a także duch Cystersa – mnicha z którego zakonem wiąże się powstanie kopalni w Bochni.
• Trasę przyrodniczą, w której szczególną atrakcją jest możliwość zobaczenia bardzo rzadkiego halitu fluorescencyjnego

 
Warto zobaczyć:

• Kaplicę św. Kingi, jedyną taką, przez którą przejeżdża pociąg. Jest największą i najlepiej zachowaną spośród licznych kiedyś kaplic w tej kopalni. Jej początki sięgają 1747 r. Niektóre elementy jej wyposażenia pochodzą z nieistniejących kościołów bocheńskich, a także innych kaplic likwidowanych w kopalni.
• Największą komorę Ważyn (sól eksploatowano w niej od 1697 r. aż do lat 50. XX w.), usytuowana na głębokości około 250 metrów, o długości 255 m, szerokości do 15 m i wysokości ponad 7 metrów. Komora Ważyn posiada swoisty mikroklimat, który posiada właściwości lecznicze. Znajduje się tu też część noclegowa, boisko sportowe i restauracja.
• Wyjątkowo cennym zabytkiem techniki znajdującym się nadszybiu Szybu Campi jest najdłużej (do 1996 r.) pracująca maszyna parowa w kopalni na ziemiach polskich, wykonana w 1909 r. w hucie „Laura” w Chorzowie. Po zastąpieniu jej urządzeniem o napędzie elektrycznym, pozostaje na obecnym miejscu jako fascynujący zabytek techniki, udostępniany turystom.
• Kryształy bardzo rzadkiego halitu fluorescencyjnego
• Można tu też skorzystać z następujących atrakcji: przeprawy łodziami po zalanej solanką komorze, przejazdu podziemną kolejką oraz zjazdu najdłuższą zjeżdżalnią (140 m), łączącą 2 poziomy kopalni.

Kategoria obiektu: czynny zakład produkujący sól metodą warzenia obejmujący: 3 ogromne tężnie, warzelnię soli, zbiorniki na solankę i magazyny a także uzdrowisko bazujące na słonych wodach oraz Muzeum Warzelnictwa i Lecznictwa Uzdrowiskowego.

Adres: Przedsiębiorstwo Uzdrowisko Ciechocinek SA. Warzelnia Soli
Wołuszewska 5
87-720 Ciechocinek

Muzeum Warzelnictwa i Lecznictwa Uzdrowiskowego
ul. Solna 6
87-720 Ciechocinek
 
Najważniejsze informacje w telegraficznym skrócie:

• Rozpoczęcie budowy: 1824
• Początki produkcji: 21 października 1832 r.
• Zakład czynny: produkcja soli odbywa się tu do dnia dzisiejszego
• Wielkość produkcji: kilkaset ton rocznie, możliwości produkcyjne to 12 tys. ton rocznie.
• Parametry tężni: unikatowy zespół warzelni z zabytkowymi tężniami, z których tężnia nr 2  jest najdłuższa na świecie, mierzy 722,4 m, wszystkie trzy tężnie mają w sumie 1742,3 m długości
• Wpisy do rejestrów i na listy zabytków: 22 listopada 2017 zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym został wpisany przez Prezydenta RP na listę Pomników Historii.

Ciekawostki:

1. Tężnia numer II jest najdłuższa na świecie
2. Tężnia występuje w herbie miasta  Ciechocinek. Na świecie tylko dwie miejscowości mają taki oryginalny herb: Ciechocinek i Bad Rothenfelde w Niemczech.
3. Na budowę tężni zużyto ok. 19 000 m3 drewna. Szkielet wypełnia ok. 50 000 m3 tarniny.
4. W Ciechocinku jest największa w Europie czynna fabryka o technologii przedindustrialnej.
5. Sól ciechocińska została wpisana na listę produktów tradycyjnych w 2011 r.
6. Tężnie działają jak gigantyczny filtr powietrza.
7. W rejonie tężni rosną halofity, czyli rośliny lubiące zasolone środowisko.
8. Na wystawie Expo 2008 w Saragossie fragment tężni był częścią projektu polskiego pawilonu wystawienniczego. Projekt otrzymał trzecią nagrodę w kategorii: najatrakcyjniejszy pawilon na wystawie.

 
Opis miejsca:
Ciechocinek posiada unikatowy zespół zabytkowych budowli i urządzeń przemysłowych do produkcji soli obejmujący: 3 tężnie, warzelnię soli oraz ujęcia solanki. A wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym służy przyrodolecznictwu. Ma szczególne znaczenie historyczne i naukowe dokumentujące działalność przemysłową i uzdrowiskową. Wyjątkowa wartość zabytkowego zespołu przejawia się w autentyczności i integralności jego elementów, zachowania oryginalnej konstrukcji, kontynuacji funkcji oraz właściwego wkomponowania w krajobraz. Tężnie solankowe są  przykładem wyjątkowego kunsztu ciesielskiego, a także odzwierciedleniem wrażliwości artystycznej budowniczych.

Rozbiory Polski i utrata kopalń soli w Wieliczce i Bochni
Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku kopalnie soli w Wieliczce i Bochni znalazły się w  zaborze austriackim. Wobec takiej sytuacji Sejm Wielki, uchwałą z 1791 r., zobowiązał Komisję Skarbu Koronnego do sfinansowania budowy fabryki soli w Ciechocinku. Uchwałę Sejmu poparł król Stanisław August Poniatowski. Było to możliwe dzięki źródłom solankowym, które zostały tu odkryte w drugiej połowie XVIII wieku. Tradycje warzelnicze na tym terenie są znacznie starsze - miejscowa ludność warzeniem soli zajmowała się już w XIII wieku na mocy zezwoleń danych przez księcia Konrada I Mazowieckiego.

Stanisław Staszic w swym dziele „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”  wskazał na możliwość przemysłowego wykorzystania pokładów soli zalegających pod Ciechocinkiem a także zasugerował metodę zagęszczania solanki za pomocą specjalnie skonstruowanych budowli – tężni lub szop gradacyjnych jak je wtedy nazywano.

W 1824 r. Konstanty Leon Wolicki, mający prawa do terenów solnych, przekazał  je rządowi. Jednocześnie zawarł z Komisją Rządową Przychodów i Skarbu kontrakty na wystawienie budynków i urządzeń zakładu warzelnianego oraz na warzenie soli. Pod względem ilości produkowanej soli Ciechocinek miał stać się drugą Wieliczką.  

Budowa warzelni
Prace projektowe i dozór nad budową zostały powierzone inżynierowi górniczemu Jacobowi Graffowi, profesorowi Instytutu Górniczego we Fryburgu i Akademii Górniczej w Kielcach. Budowę rozpoczęto w 1824 roku. Wtedy też zbudowano dwie potężne tężnie, trzecia powstała dopiero w 1859 roku. Są to największe tężnie na świecie.

Równocześnie rozpoczęto budowę warzelni soli oddalonej o 1300 metrów, której próbny rozruch  przeprowadzono już w 1830 roku.  Warzelnia była w stanie produkować 100 tysięcy berlińskich cetnarów soli (1 cetnar = 51,45 kg soli). Jej produkcję rozpoczęto dopiero po powstaniu listopadowym z powodu szkód wyrządzonych przez armię rosyjską, która w 1831 roku zajęła Ciechocinek. W budynkach warzelni urządziła szpital dla chorych, a pomiędzy tężniami cmentarz choleryczny. Częściowo też rozebrano warzelnię a z pozyskanego materiału zbudowano piece chlebowe.

Dopiero 21 października 1832 roku uruchomiono zakład, który działa do dziś a Ciechocinek stał się znaczącym producentem soli jadalnej.


Wyjątkowe w skali świata tężnie
Istotnym i niezwykłym elementem  warzelni są tężnie - oryginalne budowle z drewna i gałęzi tarniny. Świadczą one o wysokich kwalifikacjach budowniczych, umiejętnie wykorzystujących wiedzę o prawach przyrody oraz czerpiących z nowoczesnych technologii i rozwiązań konstrukcyjnych. Powstały trzy tężnie o łącznej długości 1742,3 metrów i wysokości 15,8 metrów, które ustawiono w kształcie podkowy.

Podstawę tężni stanowią wbite w ziemię dębowe pale w liczbie około 7000, na których umieszczono świerkowo-sosnową konstrukcję wypełnioną tarniną. Po niej spływa solanka.

 Pierwsze dwie tężnie zbudowane zostały w latach 1824-1828 a trzecia w 1859 r.:

• I o długości 648 metrów i pojemności ok.5800 m3
• II – najdłuższa  na świecie - o długości 722,4 metrów i pojemności ok. 6300 m3
• III o długości 333 metrów i pojemności ok. 2900 m3 

Na ich budowę zużyto łącznie około 19 000 m3 drewna. Szkielet wypełnia około 50 000 m3 gałęzi tarniny, które wymienia się co 15–20 lat.


Proces produkcji soli
Pierwszy etap produkcji soli rozpoczyna się w tężniach. Solanka o stężeniu 5,8% pompowana jest ze źródła nr 11 (tzw. fontanna Grzybek) z głębokości 414,58 m i wtłaczana na szczyt tężni do specjalnych korytek. Dalej solanka przesącza się po ścianach tężni utworzonych z gałązek tarniny a pod wpływem wiatru i słońca woda z niej paruje. Proces powtarzany jest kilkukrotnie aż solanka otrzyma nasycenie ok. 30 % soli. Taka metoda oszczędza znacznie koszty energii potrzebnej do wyprodukowania odpowiedniej dla warzelni solanki.

Następnie transportowana jest rurociągiem do drewnianych zbiorników na terenie Zakładów Produkcji Zdrojowej. Stąd przesyła się ją do podgrzewacza w warzelni i doprowadza do temperatury 45°C. Następnie solankę przelewa się do panwi (dużego czworobocznego naczynia z grubej blachy stalowej) i podgrzewa do około 106°C. Na powierzchni wytrącają się zanieczyszczenia, które są usuwane.

Podczas podgrzewania solanki tworzą się w  niej kryształki soli, które wybiera się na drewniany parownik i układa w pryzmy. W ten sposób sól schnie. Może być ona (w zależności od jej przeznaczenia) dalej suszona strumieniem gorącego powietrza i dodatkowo wzbogacona, np. jodem. Z jednego napełnienia panwi (80 m3solanki) otrzymuje się ok. 240 kg soli.

Po wybraniu kryształów soli w panwi pozostaje płyn o żółtawym zabarwieniu. Jest to ług kąpielowy, który jest zlewany do specjalnego zbiornika.

Natomiast na dnie panwi pozostaje skamieniały osad (do 5 cm grubości), który się usuwa, a następnie  miele otrzymując szlam ciechociński. Po zmieszaniu z borowiną służy on do okładów leczniczych.

Zespół warzelni obejmuje także magazyn soli z urządzeniami do dosuszania, jodowania i pakowania soli, zewnętrzny drewniany zbiornik ługu solnego i szlamownik.

Co jest ważne proces pozyskiwania soli prowadzony jest tradycyjnymi metodami niezmiennie stosowanymi od początku funkcjonowania fabryki. Do warzenia soli służą te same proste narzędzia, a prace związane z warzeniem  są wykonywane ręcznie przez pracowników zwanych „warzelnikami”, a tężnie przede wszystkim służą do zwiększania stężenia solanki.

Warto też zwrócić uwagę, że w przestrzeni pomiędzy tężniami znajdują się budynki powiązane z pozyskiwaniem i transportem solanki: drewniana obudowa ujęcia nr 17, hydrofornia i niewielki drewniany rezerwuar solanki.

Obecnie produkcja soli jest ograniczona i wynosi zaledwie kilkaset ton rocznie - potencjał warzelni  to 12 tysięcy ton.

Lecznictwo uzdrowiskowe
Bardzo wcześnie w Ciechocinku zaczęto wykorzystywać właściwości lecznicze solanek. Pierwsze łazienki lecznicze urządzono w 1836 r. w miejscowej karczmie, w której ustawiono cztery wanny kąpielowe. Właściwości tężni jako inhalatorium odkryto w poł. XIX w. W 1849 roku otwarto łazienki zbudowane w stylu klasycystycznym. Istotne znaczenie miało doprowadzenie kolei z Aleksandrowa Kujawskiego w 1867 roku.Uzupełnieniem funkcji leczniczych była budowa w latach 30. XX w. Parku Zdrowia z wielkim basenem termalno-solankowym i infrastrukturą rekreacyjną w przestrzeni między tężniami według projektu Romualda Gutta i Aleksandra Szniolisa. W rejonie tężni tworzy się specyficzny mikroklimat obfitujący w jod, sód, chlor, brom służący w lecznictwie. Są też one gigantycznym filtrem powietrza.

Muzeum Warzelnictwa i Lecznictwa Uzdrowiskowego
W części zabytkowej warzelni utworzono muzeum, w którym znajduje się wiele eksponatów związanych z warzelnictwem (np. pompy, rury sosnowe, rozlewaczka do ługu) i działalnością uzdrowiskową Ciechocinka np. wanny, dawne przyrządy rehabilitacyjne i aparaty do gimnastyki leczniczej Wilhelma Zandera z początku XX wieku. Ponadto zgromadzone zostały dokumenty, fotografie ukazujące dawny Ciechocinek. Można też podziwiać makietę dawnego naczynia służącego do pozyskiwania soli – panwi o średnicy 290 cm, znalezionej przez archeologów w 1955 r. w pobliskim Otłoczynie. Uwagę zwraca system transportu wewnętrznego złożony z pojemników o konstrukcji metalowej i drewnianych ściankach, zawieszonych na kółkach toczących się po szynie na podporach.

Rezerwat słonorośli
Rezerwat słonorośli, czyli roślin rosnących w środowisku słonym, znajduje się za wałem przeciwpowodziowym na terenie Obszaru Natura 2000. Został utworzony w 1954 r. i zajmuje powierzchnię 1,88 ha.

Obecnie źródłem jego zasolenia jest solanka przenikająca do gleby podczas eksploatacji tężni. W kompleksie łąk nadwiślańskich i pól uprawnych rosną m. in. soliród zielny, świbka morska, aster solny. Halofity, czyli rośliny słonolubne rosnące zwykle nad morzem to osobliwość florystyczna okolic Ciechocinka.