
Obiekt przeznaczony do zwiedzania, posiada następujące trasy: Trasa Turystyczna (dł. 2,2 km), Trasa Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka (dł. 1,5 km) – obydwie zwiedzane w ramach jednego biletu. Za dodatkową opłatą: Trasa Górnicza, ponadto działa tu też uzdrowisko a na zewnątrz funkcjonuje tężnia solankowa.
Adresy:
Kopalnia Soli „Wieliczka” S.A.
32-020 Wieliczka
ul. Daniłowicza 10
https://www.kopalnia.pl
Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka
Ul. Daniłowicza 12
32-020 Wieliczka
https://muzeum.wieliczka.pl
Lista UNESCO: Obiekt znajduje się na Liście UNESCO od 1978 r., w 2013 r. rozszerzono wpis o Kopalnię Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce. Na Liście obiekty te znajdują się pod wspólną nazwą „Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni” a to dlatego, że w przeszłości funkcjonowały jako jedno przedsiębiorstwo królewskie Żupy Krakowskie.
Najważniejsze informacje w telegraficznym skrócie:
Powstanie złoża: 13,5 mln lat temu
Wielkość kopalni:
Wymiary złoża: 11 km długości, do 1,5 km szerokości
Głębokość: 327 m
Ilość poziomów: 9
Ilość powstałych komór: 2350
Długość korytarzy: pond 240 km
Ilość szybów dziennych (łączących kopalnię z powierzchnią): 26, zachowały się 4
Ilość szybików podziemnych: 180, zachowało się 50
Wielkość powstałych pustek: 7,5 mln m3
Odkrycie soli: lata 80.te XIII w.
Początki produkcji: lata 80.te XIII w.
Okres świetności: od XVI do poł. XVII wieku
Zakończenie eksploatacji/produkcji: 30 czerwca 1996 r.
Wpisy do rejestrów i na listy zabytków:
Kopalnia posiada status zabytku i jest objęta ochroną prawną:
- w 1976 r. została wpisana do rejestru zabytków krajowych,
- w 1978 r. wpisana na Pierwszą Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO – była pierwszym zabytkiem przemysłowym wpisanym na tę prestiżową listę. W 2013 r. wpis wielickiej kopalni został rozszerzony o Kopalnię Soli w Bochni i Zamek Żupny w Wieliczce ponieważ te wszystkie obiekty funkcjonowały przez wieki jako królewskie przedsiębiorstwo Żupy Krakowskie.
- Obecny wpis na Liście brzmi: „Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni”.
- w 1994 r. została uznana za Pomnik Historii zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,
- Ciekawostki:
- posiada dwuczęściową budowę złoża jakiej nie mają inne kopalnie soli na świecie. Ma to wpływ na formę, kształt i wielkość zwiedzanych komór i korytarzy.
- Jest pierwszą kopalnią – obiektem postindustrialnym – wpisanym na Listę UNESCO
- Posiada unikatową w skali świata kolekcję kieratów, konnych maszyn wyciągowych
- W dawnych wiekach kopalnia soli była istotnym filarem gospodarki królewskiej – dostarczała nawet 1/3 dochodów do skarbu Państwa
- Najliczniej na świecie odwiedzana kopalnia - w roku 2019 było w niej ponad 1,8 mln
Opis miejsca:
Kopalnia soli w Wieliczce to górniczy fenomen. Eksploatowano w niej sól od lat 80. XIII w. do 1996 r. Obecnie jest najbardziej znanym i najliczniej odwiedzanym obiektem górniczym na świecie.
Wielka Sól - Wieliczka
Nazwa miasta, w którym znajduje się kopalnia - Wieliczka - pochodzi od wielkiej soli, jaką tu produkowano, w pierwotnej wersji łacińskiej nazwa brzmiała Magnum Sal.
Złoże soli w Wieliczce powstało 13,5 mln lat temu w mioceńskim morzu, które pokrywało znaczne tereny obecnej Polski. Tradycje produkcji soli sięgają środkowego neolitu, czyli ok. 3 500 lat p.n.e. Pozyskiwano ją wtedy z powierzchniowych, słonych źródeł. Wcześniej te źródła przepływały przez złoże solne pod ziemią. Rozpuszczały sól stając się solanką a następnie wypływały na powierzchnię. Solankę gotowano w glinianych garnkach w celu odparowania wody. Następnie wilgotny surowiec przekładano do małych naczyń glinianych i suszono w ognisku. Powstawały bryłki, które od neolitu pełniły też funkcję płacidła, czyli „dawnego pieniądza”, które można było wymienić na inne, potrzebne towary.
Kiedy słone źródła zniknęły z powierzchni szukano ich pod ziemią drążąc w tym celu studnie. Jedna z nich natrafiła na sól kamienną w latach 80. XIII w. Odkrycie to dało początek kopalni a z czasem przyczyniło się do powstania królewskiego przedsiębiorstwa zwanego Żupami Krakowskimi. Obejmowało ono kopalnie soli w Wieliczce i Bochni wraz z funkcjonującymi przy nich warzelniami (miejscami, w których sól pozyskiwano z solanki). Bezpośrednim skutkiem rozpoczęcia eksploatacji soli kamiennej było nadanie praw miejskich Wieliczce w 1290 r. W dokumencie lokacyjnym pojawiła się pierwsza pisana informacja o soli kamiennej w Wieliczce. Przedsiębiorstwo Żupy Krakowskie funkcjonowało przez prawie 500 lat aż do I rozbioru Polski w 1772 r. Było największym w dawnej Rzeczypospolitej i jednocześnie jednym z największych w Europie.
Sól była najważniejszą kopaliną w państwie polskim i zgodnie z obowiązującym prawem stanowiła własność panującego (tzw. regale solne). Oblicza się, że w czasach króla Kazimierza Wielkiego (XIV w.) dochody z jej sprzedaży stanowiły 1/3 wpływów do skarbu państwa. Za tego króla w 1368 r. został spisany Statut Górniczy – niezwykły dokument, który dokładnie określał zasady funkcjonowania przedsiębiorstwa: produkcji i sprzedaży soli oraz zabezpieczania kopalni.
Okres świetności żup krakowskich przypadał na okres od XVI do poł. XVII wieku. Załoga górnicza liczyła wówczas ok. 2000 ludzi, osiągając produkcję przekraczającą 30 000 ton. W XVII w. sól wydobywano w Wieliczce z trzech poziomów kopalni i wydrążono osiem szybów (w tym służący obecnie do obsługi ruchu turystycznego szyb Daniłowicza). Powstały pierwsze, wyjątkowe mapy kopalni wielickiej zaopatrzone w grafiki ukazujące szczegółowo prace w kopalni. Te wyjątkowe mapy prezentowane są w ekspozycji Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w wielickiej kopalni na głębokości 135 m. Pomiary kopalni do tych map wykonał m.in. profesor Akademii Krakowskiej Jan Brożek.
Długotrwałe wojny, towarzyszące im zarazy i klęski elementarne zachwiały gospodarką solną drugiej połowy wieku XVII, a zarządzający żupami dzierżawcy, zaniedbywali prace zabezpieczające, doprowadzając kopalnię do ruiny. Dopiero w następnym stuleciu specjaliści przybyli z Saksonii, na czele z J.G. Borlachem,zdołali usprawnić pod względem organizacyjnym i technicznym działalność przedsiębiorstwa. Po pierwszym rozbiorze w 1772 r. kopalnie znalazły się w rękach austriackich i tak było aż do 1918 r. Czasy austriackie charakteryzują się olbrzymim wzrostem produkcji powodującym rozwój przestrzenny kopalni wielickiej, mechanizację prac górniczych (maszyny parowe i elektryczne), zatrudnieniem fachowej kadry inżynierskiej. W 1913 r. uruchomiono w Wieliczce nowoczesną warzelnię soli i wprowadzono nową technologię. Pozwoliło to na osiąganie wysokiej produkcji i przedłużyło działalność górniczą zakładu.
Na początku XIX w. zorganizowana została też pierwsza trasa turystyczna dla zwiedzających kopalnię.
W 1918 r., po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, kopalnia stała się własnością państwa polskiego.
Ekstensywna eksploatacja i zaniedbania w pracach zabezpieczających wpłynęły niekorzystnie na stabilność górotworu i kondycję kopalni. Po drugiej wojnie światowej zrodził się nawet pomysł jej zatopienia, ale ostatecznie z niego zrezygnowano.
W 1951 w kopalni, z inicjatywy Alfonsa Długosza i przy współpracy wielickich górników zostaje zorganizowana wystawa maszyn i urządzeń górniczych, która zapoczątkowała powstanie w kopalni Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka.
W 1964 r. zakończono w Wieliczce wydobycie soli kamiennej, zmieniono też technologię pozyskiwania solanki z kopalni dla potrzeb warzelni bo to ona stała się surowcem do produkowania soli na kolejnych kilkadziesiąt lat.
30 czerwca 1996 r. ostatecznie zakończono produkcję soli w wielickiej kopalni. Do dziś jednak funkcjonuje tu warzelnia (otwarta w 2003 r.), której zadaniem jest utylizacja podziemnych wycieków. Efektem jej pracy jest pozyskiwana sól, którą można kupić w postaci pamiątek.
Mimo występujących zagrożeń (wodne, zawałowe, gazowe) wyrobiska w kopalni wielickiej cechują się trwałością, znacznie większą niż w kopalniach kruszcowych czy węglowych, dzięki temu zachowały się do naszych czasów nawet komory wybrane pod koniec średniowiecza. Dla lepszej ochrony ponad 700-letniej kopalni oraz znajdującego się nad nią miasta wydzielono w niej strefę zabytkową przeznaczoną do zachowana (pokazuje ją makieta w Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka) a pozostała część kopalni zostanie stopniowo wypełniona (podsadzona).
Turystyka w Wieliczce
Obecnie kopalnia jest najbardziej znanym postindustrialnym obiektem turystycznym – w 2019 r. odwiedziło ją ponad 1,8 mln turystów z całego świata. Tradycje udostępniania kopalni do zwiedzania sięgają II połowy XV w., np. znany polski astronom Mikołaj Kopernik zwiedził ją jako student Akademii Krakowskiej w 1492 r. Żeby zwiedzać wtedy kopalnię trzeba było uzyskać zgodę króla. Już w XVIII w. zrodził się pomysł przygotowania specjalnej trasy dla zwiedzających, który zrealizowali dopiero na początku XIX wieku Austriacy. Wprowadzili też w 1774 r. księgi zwiedzających, które pozwalają prześledzić jak rozwijał się ruch turystyczny na przestrzeni wieków oraz kto i kiedy odwiedził kopalnię.
Obecnie malownicze wyrobiska kopalni służą celom turystycznym, muzealnym, naukowym i leczniczym. W kopalni funkcjonują:
- Trasa Turystyczna (głębokość 64 – 135 m), długość trasy 2,5 km, czas zwiedzania ok. 1,5 km
- Trasa Muzeum Żup Krakowskich (głębokość 135 m), długość trasy 1,5 km, czas zwiedzania ok. 1 godz.
- Obydwie te trasy zwiedza się w ramach jednego biletu do kopalni
- Trasa Górnicza
- Uzdrowisko (głębokość 135 m)
Dla tych wyjątkowych obiektów warto do kopalni w Wieliczce przyjechać:
I. Trasa Turystyczna
- kaplica św. Kingi, największa i najpiękniejsza z 40 kaplic i miejsc sakralnych jakie powstały w kopalni, ozdobiona licznymi płaskorzeźbami i rzeźbami wykonanymi z soli przez górników rzeźbiarzy
- piękne i zaskakujące swą architekturą komory: Pieskowa Skała, Michałowice, Weimar i Staszica,
- słone jeziora w komorach: Barącza, Weimar i Piłsudskiego
- liczne rzeźby z soli wykonane przez wielickich górników
- unikatowa w skali świata kolekcja kieratów, konnych maszyn wyciągowych – trzech różnych typów - polski, saski i węgierski
- piękne rezerwaty górnicze ze śladami prac – komora Saurau i Maria Teresa
- cenny Róg Bractwa Kopaczy z 1534 r. wykonany z rogu tura oprawionego w pięknie zdobione srebrne opaski. Podarował go górnikom zarządca kopalni Seweryn Boner, prawdopodobnie w imieniu króla.
- najstarsze przedmioty związane z produkcją soli z terenów dzisiejszej Wieliczki, liczące prawie 6 tys. lat,
- skarbiec solny z różnymi rodzajami soli pozyskiwanymi w Wieliczce, Bochni, Inowrocławiu i Kłodawie a także kryształami soli z wyjątkowego rezerwatu natury Grot Kryształowych w wielickiej kopalni
- komplet 4 najstarszych map kopalni z I poł. XVII w. z winietami, czyli grafikami przedstawiającymi prace w warzelni na powierzchni i na trzech poziomach kopalni
- dwa obrazy namalowane przez Jana Matejkę – św. Kinga i Zjazd do kopalni w 1510 r.
- jedyną multimedialną i tak głęboko usytuowaną (135 m pod ziemią) kaplicę poświęconą św. Janowi Pawłowi