Ślady pierwszej warzelni produkującej sól z solanek powierzchniowych pochodzą ze środkowego okresu neolitu 3500 lat p.n.e. Zostały rozpoznane w Baryczy koło Wieliczki. W czasach historycznych, już w XI–XII wieku to właśnie Wieliczka była największym ośrodkiem warzelniczym w Małopolsce, wymienionym po raz pierwszy jako Magnum Sal, czyli Wielka Sól w dokumencie legata papieskiego Idziego, datowanym na lata 1124/1125 (znajdujący się na tym przekazie rok 1105 jest datą, naniesioną prawdopodobnie dopiero w XIII wieku). Odkrycie i uruchomienie eksploatacji złóż soli kamiennej nastąpiło w Bochni w połowie XIII wieku. Fakt ten odnotowany został w „Roczniku Kapitulnym Krakowskim” pod datą 1251 rok. – „Sal durum in Bochnia est repertum, quod nunquam ante fuit” (W Bochni znaleziono sól twardą, której nigdy przedtem nie było). Z tego czasu pochodzi też najstarszy szyb górniczy (poszukiwawczy), odkryty na dziedzińcu Zamku Żupnego w Wieliczce, udostępniony dla zwiedzających w formie rezerwatu archeologiczno–górniczego.

Okres świetności żup krakowskich przypadał na XVI do poł. XVII wieku. Załoga górnicza liczyła wówczas ok. 2000 ludzi, osiągając produkcję przekraczającą 30000 ton. W XVII w. sól wydobywano w Wieliczce z trzech poziomów kopalni i wydrążono osiem szybów (w tym służący obecnie do obsługi ruchu turystycznego szyb Daniłowicza). Powstały pierwsze mapy kopalni wielickiej.

W 1913 r. uruchomiono w Wieliczce nowoczesną warzelnię soli, dającą wiele nowych miejsc pracy i perspektywy rozwoju produkcji, konsekwentnie realizowane w latach II Rzeczypospolitej. Wprowadzona wówczas nowa technologia, polegająca na ługowaniu soli pod ziemią, pozwoliła na osiąganie wysokich wskaźników produkcyjnych i przedłużenie działalności górniczej zakładu. Ekstensywna eksploatacja i zaniedbania w bieżących pracach zabezpieczających wpłynęły niekorzystnie na stabilność górotworu i kondycję kopalni. Po drugiej wojnie światowej zrodził się nawet pomysł jej zatopienia.

W ciągu siedmiu wieków zgłębiono w Wieliczce 26 szybów dziennych i 180 szybików łączących poszczególne poziomy. Górniczą eksploatację złoża rozpoczęto na I poziomie (57 m pod ziemią), dochodząc z czasem do poziomu IX (327 m głębokości). Wydrążono 2 350 komór i ponad 240 km chodników. Mimo występujących zagrożeń (wodne, zawałowe, gazowe) wyrobiska w kopalni wielickiej cechują się trwałością, znacznie większą niż w kopalniach kruszcowych, dzięki temu zachowały się do naszych czasów komory wybrane pod koniec średniowiecza i w początkach ery nowożytnej. Dla lepszej ochrony ponad 700-letniej kopalni wydzielono w niej strefę zabytkową. Według stanu z 2004 r. obejmuje ona 218 komór i 190 chodników na poziomach I–V, w tym 20 udostępnionych do zwiedzania w ciągu Trasy Turystycznej (poziom I–III) i 16 w Muzeum Żup Krakowskich (poziom III).