Poznaj zamek

Historia

Historia Zamku Żupnego w Wieliczce sięga końca XIII wieku. Kompleks powstał jako siedziba jednego z największych przedsiębiorstw w Europie – Żup Krakowskich – w skład którego wchodziły kopalnie w Wieliczce i Bochni. Zamek stanowił centrum codziennego życia pracowników wielickiej kopalni: z wieży zwoływano ich do pracy, zaś z jego magazynów wydzielano narzędzia oraz łój konieczny do oświetlania kopalnianych korytarzy. Tutaj górnicy otrzymywali również swoje wynagrodzenia, a także posiłki – w tzw. kuchni żupnej, która była pierwszym w Polsce zakładem żywienia zbiorowego. Ponadto w zamkowych pomieszczeniach mieścił się sąd, więzienie i kaplica, a także mieszkania najważniejszych żupnych urzędników. W czasach austriackich Zamek po raz pierwszy zaczął służyć turystom, tam bowiem sprzedawano bilety wstępu do kopalni soli.
Kompleks Zamku Żupnego składa się składa się z kilku obiektów pochodzących z różnych lat. Mowa tu o budynku środkowym, północnym i południowym, średniowiecznej baszcie, stanowiącej niegdyś fragment obwarowań Wieliczki, a także pozostałościach wspomnianej wcześniej kuchni żupnej oraz szybu górniczego z XIII wieku. Współcześnie Zamek Żupny, jako siedziba Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, stanowi miejsce ekspozycji wystaw stałych i czasowych, a także pracy badawczej i organizacyjnej. To właśnie w nim udostępniono zwiedzającym zaliczaną do najcenniejszych na świecie, kolekcję solniczek, złożoną z niezwykłych obiektów pochodzących z całego świata. W pomieszczeniach zamkowego archiwum zgromadzono bezcenny księgozbiór, archiwum salinarne oraz liczący ponad 3 tysiące obiektów zbiór kartograficzny. Co istotne, wspomniana dokumentacja powstała w znacznej mierze właśnie w Zamku Żupnym, jako owoc kilkusetletniego zarządzania Żupami Krakowskimi.

Zamek Środkowy

Najstarszym obiektem zespołu zamkowego jest tzw. „Dom pośród Żupy”, czyli Zamek Środkowy. To właśnie tam mieściła sięsiedziba zarządcy krakowskich salin. Wschodnia część obiektu została wzniesiona jako pierwsza – był to wybudowany z beskidzkiego piaskowca, wolnostojący obiekt na planie prostokąta. Lokalizacja tej pierwotnej części Zamku miała znaczenie strategiczne – dzięki położeniu na terenie podmokłym, nieopodal niewielkiej rzeczki Srawy, niemożliwe byłoby wykonywanie podkopów w wypadku oblężenia. W XIV stuleciu budynek został poszerzony od strony zachodniej o parterową część z niezwykłym bogactwem sklepień, zaś przy jego murach obronnych powstały zabudowania o charakterze gospodarczym. Dzięki odkryciom archeologicznym wiemy, że wówczas w Zamku stacjonowała niewielka załoga wojskowa, której zadaniem była ochrona ludności i magazynów soli. Istotne zmiany zaszły za panowania króla Kazimierza Wielkiego – wtedy Zamek wszedł w obręb fortyfikacji Wieliczki, a jednocześnie zyskał jeszcze bardziej reprezentacyjny charakter. Najlepszym tego przykładem była przebudowa Izby Grodzkiej, znanej dziś pod nazwą Sali Gotyckiej – pomieszczenia na parterze, które wyróżnia niezwykle rzadkie w budownictwie świeckim sklepienie żebrowe wsparte na jednym filarze. Kolejne stulecia przyniosły dalsze przebudowy i rozbudowy Domu pośród Żupy; jedna z istotniejszych, już w zgodzie z duchem renesansu, nastąpiła w XVI wieku – zachodnią część Zamku podniesiono do poziomu drugiego piętra, a także powstały nowe stropy dekorowane kasetonami i belkami oraz wieńczącą mury attyką.

Zamek Północny

Budowę Zamku Północnego, czyli „Domu Żupnego”, rozpoczęto już w I połowie XIV wieku, a ukończono w następnym stuleciu. Na parterze obiektu znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, zaś na piętrze – kaplica Św. Stanisława oraz komnaty mieszkalne dla wyższych urzędników. W piwnicy mieściło się z kolei pomieszczenie więzienie, znane pod nazwą „Groch”. Budynek do dnia dzisiejszego zachował swój charakter, ale w wyniku zawirowań historii stracił swój niegdysiejszy bogaty wystrój, w tym meble i posadzki. Remont Zamku Północnego ukończono w 1992 roku i od tamtego czasu służy on Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka. Wartym odnotowania detalem jest herb Bonerów (żupników z I poł. XVI wieku), który widnieje na północnej ścianie przewiązki łączącej „Dom Żupny” z „Domem pośród Żupy”.

Budynek Południowy

Zamek Południowy to najmłodszy z obiektów kompleksu. Jego parter powstał dopiero w XIX wieku – wybudowano go w latach 1834-36 na miejscu wcześniejszej drewnianej zabudowy gospodarczej. Piętro budowli nadbudowano w 1905 roku. W obiekcie mieściły się m.in. kancelarie, mieszkania dla wartowników i stróży, wozownia oraz magazyn sprzętu przeciwpożarowego. W latach 1945-1992 budynek pełnił zupełnie inną rolę – tam bowiem mieściło się wielickie przedszkole. Dziś w Zamku Południowym znajdują się muzealne pracownie, pokoje gościnne Muzeum oraz restauracja.

Pracownicy Zamku. Według opisu z 1518 roku

  • Szafarz, do jego obowiązków należała troska o gospodarstwo żupne, szczególnie z myślą o tym, by przestrzegać zasad uczciwości i likwidować przejawy zła. Powinien on mieć na uwadze kuchnię razem z kucharzami, aby niczego z niej nie wynoszono. Był także obecny przy wydawaniu artykułów spożywczych, rozdzielaniu łoju i owsa. Poza tym nadzorował naprawę dróg oraz prace budowlane.
  • Pisarz, który maił zgodnie z prawdą i uczciwością odnotowywać i spisywać to, co zrobili inni urzędnicy.
  • Piwniczny, który odpowiadał za zakup dobrego piwa od towarników, staranie się o dzbany, szklanki, zastawę stołową, ręczniki oraz ścieranie ze stołów.
  • Kucharz z dwoma pomocnikami, którego zadaniem było utrzymanie kuchni w czystości i zwracanie uwagi, by nie miały miejsca straty w półmiskach i garnkach.
  • Palacz, jego obowiązkiem było palenie w piecu wieczorem, a uprzednio posprzątanie izby, zmywanie stołów każdego dnia, zapalanie lampy przed obrazem Matki Boskiej i gaszenie jej wieczorem.
  • Wrotny, do którtego obowiązków należało siedzenie przy bramie i pilnowanie, by chłopi i starcy nie wynosili niczego, co należy do Żupy. Przy każdym obiedzie i wieczerzy powinien przynosić klucze podżupkowi.
  • Stróże, pilnowali zamku nocą, zmieniając się o północy. Poza tym pomagali też w kuchni przy skubaniu kogutów, znoszeniu drewna do ogniska, wyciąganiu wody ze studni, odnoszeniu piwa do piwnicy.
  • Leśny, czuwał nad tym, aby woźnicy dbali należycie o wszystkie konie i  nie chodzili wieczorami do karczmy, celem uprawiania gry w kości. Ponadto miał zmuszać służbę do wcześniejszego wstawania póki stosownie do warunków pory roku wyjeżdżają wcześnie końmi, czy to do lasu po drewno czy też po siano.
X
pliki cookies

Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na ich używanie. Istnieje możliwość wyłączenia cookies za pomocą ustawień przeglądarki.