Zamek Żupny

Zamek Żupny położony jest w centrum Wieliczki pomiędzy górniczymi szybami Daniłowicz i Regis. Ten nietypowy zamek w przeszłości chronił produkcję cennej soli i był siedzibą siedzibą Żup Krakowskich - najbardziej dochodowego przedsiębiorstwa w dziejach Polski, które w czasach Kazimierza Wielkiego dostarczało prawie 1/3 dochodów. Jako jeden z nielicznych zachowanych w Europie zabytków tego rodzaju został uznany w 2013 roku za obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO, wraz z zabytkowymi kopalniami w Wieliczce i Bochni. Swoją funkcję pełnił nieprzerwanie od końca XIII wieku do 1945 roku.

Kompleks zamkowy powstawał stopniowo, wraz z powiększającym się przedsiębiorstwem solnym. Po rozbudowaniu najstarszego i najważniejszego z budynków – Domu pośród Żupy XIII–XIV wieku, przystąpiono do budowy Domu Żupnego XIV wieku – XV wieku, a w poł. XIX wieku – budynku południowego.

W przeszłości niszczyły go pożary i działania wojenne, po których był przebudowywany zgodnie z obowiązującymi stylami architektonicznymi. W styczniu 1945 roku Rosjanie zbombardowali miasto. Na zamek spadły dwie bomby. Jedna z nich częściowo zniszczyła najcenniejszy z kompleksu - Dom pośród Żupy -  druga zamieniła w stos gruzów budynek kuchni. Przez wiele lat ruiny Zamku Środkowego nie pozwalały zapomnieć o wojnie. Natomiast zachowane budynki pełniły funkcje użyteczne: Zamek Północny (Dom Żupny) przystosowany został do potrzeb Przychodni Zdrowia, w Zamku Południowym mieściło się przedszkole.

W czerwcu 2013 roku, Zamek został dopisany do listy UNESCO wraz z kopalniami soli Bochni i Wieliczki, tworząc nowy wpis: Królewskie kopalnie soli w Wieliczce i Bochni. 

Dom pośród Żupy

Budynek położony w środku zespołu zamkowego był siedzibą zarządcy salin krakowskich. Najstarszą częścią obiektu jest jego partia wschodnia wzniesiona w końcu XIII w., poszerzona w XIV stuleciu od strony zachodniej o parterowy budynek z niezwykłym bogactwem sklepień. W XVI w. nastała pora jego dalszej rozbudowy, zgodnie z renesansowym duchem, a więc podniesiono do poziomu drugiego piętra zachodnią część, powstały nowe stropy dekorowane kasetonami i belkami oraz wieńczącą mury attyką. Do budowy najstarszej części użyto piaskowca beskidzkiego, do rozbudowy zamku – cegły. W styczniu 1945 r. został zburzony do piwnic, pozostając ruiną do 1976 r. Odbudowę budynku ukończono w 1984 r. Oprócz oryginalnych średniowiecznych piwnic jest tu charakterystyczna dla epoki Kazimierza Wielkiego Sala Gotycka ze sklepieniem żebrowym wspartym na jednym filarze, co w budownictwie świeckim było unikatem. Godne uwagi są autentyczne zworniki, 3 żebra i fragmenty kamieniarki wmontowane w zrekonstruowane sklepienie. W pomieszczeniach mieści się ekspozycja poświęcona historii Wieliczki od czasów prehistorycznych do XX w. i jedyna w Polsce kolekcja solniczek.

Dom Żupny

Budowę rozpoczęto już w 1 poł. XIV w., a ukończono w XV stuleciu. Na parterze znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, a na piętrze kaplica i komnaty mieszkalne dla wyższych urzędników. W piwnicy znajdowało się m.in. pomieszczenie więzienie zwane „Groch”. Do chwili obecnej budynek zachował swą postać, ale stracił bogaty wystrój (meble, posadzki). Jego ozdobę stanowią portale i obramienia okienne. Po remoncie ukończonym w 1992 r. mieści się tutaj siedziba Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka. Na północnej ścianie przewiązki łączącej „Dom Żupny” z „Domem pośród Żupy” widnieje herb Bonerów (żupników z 1 poł. XVI w.)

Budynek południowy

Parter wybudowano w latach 1834-36 po likwidacji drewnianej zabudowy gospodarczej. Piętro nadbudowano w 1905 r. Mieściły się tu m.in. kancelarie, mieszkania dla wartowników i stróży, wozownia oraz magazyn sprzętu przeciwpożarowego.

Mury obronne z końca XIII w.

Najstarszy mur obronny zamku w kształcie owalu, zbudowany z piaskowca beskidzkiego z końca XIII w. otaczał pierwotny zamek w formie wieży obronno-mieszkalnej o wym. o wym. 16 x 10 m. Wjazd znajdował się w pobliżu północno-wschodniego narożnika.

Mury kuchni

Mury kuchni pochodzą z 2 poł. XV w. Pośrodku 4 filary stanowią resztki urządzenia piecowego. Był to pierwszy w Polsce zakład zbiorowego żywienia, gdzie stali pracownicy kopalni i prasołowie przyjeżdżający po sól otrzymywali bezpłatnie posiłki. Dowiedz się więcej.

Baszta

XIV-wieczna baszta wchodziła w skład fortyfikacji zamku, a wraz z murami zespołu zamkowego tworzyła system obronny miasta lokacyjnego od strony północno-zachodniej. Znajdowały się tutaj m.in. więzienie, strzelnice, a nawet czasowo mieszkanie kapelana żupnego. Z ganku i okien baszty roztacza się piękny widok na dziedziniec zamku. Na uwagę zasługują odkryte podczas badań archeologicznych, w obrębie założeń zamku, liczne zabytki ruchome w postaci ceramiki, noży, podków, ostróg, strzemion, żelaznych bełtów do strzał z kuszy, toporów a także armatnich kul kamiennych i żeliwnych.

Szyb górniczy

Rezerwat z najstarszym w Polsce szybem z poł. XIII w. Szyb o wymiarach: 3,40 x 2,40 m wzmacniały drewniane belki oraz konstrukcja rozporowa wsparta na czterech słupach. W jego wypełnisku, oprócz ceramiki, kołków drewnianych, osełek, żelaznych haków, fragmentów toczonej misy drewnianej, zachowały się też dwie liny z łyka lipowego: sygnalizacyjna i transportowa. Natomiast w pobliżu szybu natrafiono na kliny żelazne do odspajania brył solnych. Szyb nie dotarł do złoża soli i nie znana jest jego głębokość.

Pracownicy Zamku według opisu z 1518 roku

  • Szafarz, do jego obowiązków należała troska o gospodarstwo żupne, szczególnie z myślą o tym, by przestrzegać zasad uczciwości i likwidować przejawy zła. Powinien on mieć na uwadze kuchnię razem z kucharzami, aby niczego z niej nie wynoszono. Był także obecny przy wydawaniu artykułów spożywczych, rozdzielaniu łoju i owsa. Poza tym nadzorował naprawę dróg oraz prace budowlane.
  • Pisarz, który maił zgodnie z prawdą i uczciwością odnotowywać i spisywać to, co zrobili inni urzędnicy.
  • Piwniczny, który odpowiadał za zakup dobrego piwa od towarników, staranie się o dzbany, szklanki, zastawę stołową, ręczniki oraz ścieranie ze stołów.
  • Kucharz z dwoma pomocnikami, którego zadaniem było utrzymanie kuchni w czystości i zwracanie uwagi, by nie miały miejsca straty w półmiskach i garnkach.
  • Palacz, jego obowiązkiem było palenie w piecu wieczorem, a uprzednio posprzątanie izby, zmywanie stołów każdego dnia, zapalanie lampy przed obrazem Matki Boskiej i gaszenie jej wieczorem.
  • Wrotny, do którtego obowiązków należało siedzenie przy bramie i pilnowanie, by chłopi i starcy nie wynosili niczego, co należy do Żupy. Przy każdym obiedzie i wieczerzy powinien przynosić klucze podżupkowi.
  • Stróże, pilnowali zamku nocą, zmieniając się o północy. Poza tym pomagali też w kuchni przy skubaniu kogutów, znoszeniu drewna do ogniska, wyciąganiu wody ze studni, odnoszeniu piwa do piwnicy.
  • Leśny, czuwał nad tym, aby woźnicy dbali należycie o wszystkie konie i  nie chodzili wieczorami do karczmy, celem uprawiania gry w kości. Ponadto miał zmuszać służbę do wcześniejszego wstawania póki stosownie do warunków pory roku wyjeżdżają wcześnie końmi, czy to do lasu po drewno czy też po siano.