Ulrich von Jungingen zabity bartą górniczą?!

Przyjrzyjmy się jeszcze raz opisywanej scenie. Obok półnagiego mężczyzny mierzącego w pierś Wielkiego Mistrza włócznią stoi drugi wojownik, w czerwonym kapturze, który zamierza się na wroga trzymanym w prawej ręce toporem. Broń ta ma bardzo charakterystyczny kształt – barty górniczej. Jak taki topór wygląda, można zobaczyć w ekspozycji podziemnej Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka, w komorze Russegger V. Na wystawie Żupy krakowskie – przedsiębiorstwo królewskie” znajduje się gablota, w której umieszczono aż 6 bart. Bergbarten (topory górnicze) wywodzą się z Saksonii i związane były z górnictwem kruszcowym – rud metali: srebra, miedzi i ołowiu. Początkowo – w XVII w. – noszone były jako narzędzie pracy i oznaka statusu górników, którzy mieli przywilej posiadania broni. Szybko zaczęły się pojawiać także w rękach książąt i kierownictwa górniczego. Od początku XVIII w. były zastrzeżone dla kopaczy (do których należały szyby) i najwyższych urzędników. Barty, podobnie jak laski górnicze były odznakami honorowymi, które były noszono przy uroczystych okazjach jako ozdoba i część stroju górników. Wykorzystywano je m.in. podczas parad Akademii Górniczej we Freibergu w XVIII w. Przyjrzyjmy się bliżej kształtowi barty. Toporzysko wykonane jest zwykle z blachy żelaznej. Ma formę prostokąta z uskokiem w dolnej części, u góry wydłużającego się w charakterystyczny długi kolec (szpic) zabezpieczony mosiężną kulką (żołędziem). Zwykle w środkowej części.

posiada otwór w kształcie krzyża lub liścia koniczynki. W rogach toporzyska znajdują się zwykle dwie grupy otworków (po 3 lub 5). Osada jest niesymetryczna – blacha owinięta jest wokół drzewców i skuta z toporzyskiem w taki sposób, że z lewej strony powstaje płaszczyzna. Taki obuch jest dość słaby, ale wystarczający dla broni paradnej. Żeleźce wyposażone są także w wyraźnie wyodrębniony młotek (obuch). Drzewce wykonane są z rogu jelenia lub drewna inkrustowanego kościanymi płytkami. W dolnej części uformowane są w charakterystyczną stopę, pod którą znajduje się jeszcze kościana płytka i kulka. Na kości wyryte są zwykle różne przedstawienia i ornamenty, często prymitywne, ludowe. Motywy ryte na drzewcach bart bardzo często się powtarzają. W górnej części znajduje się zwykle krucyfiks adorowany przez górników. Z kolei w dolej części toporzyska – na stopie – umieszczano zwykle herb Wettinów (książąt-elektorów saskich), a po drugiej stronie godło górnicze – skrzyżowane młotki. Na stopie widnieją też czasami daty wykonania barty oraz litery – inicjały właściciela. Na wielu bartach znajdują się motywy religijne, portrety książąt-elektorów saskich. Bardzo interesujące są przedstawienia górników, ich narzędzi, urządzeń oraz instrumentów muzycznych. Często wykorzystywano ornamenty roślinne i geometryczne. Na niektórych bartach pojawiają się też ciekawe napisy związane z górnictwem lub mające charakter modlitwy.


Topór namalowany przez Matejkę to barta kościana (Röhrebarte) – ze styliskiem kościanym (rogowym), wykonanym z kilku odcinków rogu nałożonych na rdzeń. Jest to bardzo ozdobny i efektowny typ barty. Dokładnie taka barta znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Być może Mistrz malując „Bitwę pod Grunwaldem” miał okazję przyjrzeć jej się z bliska i wykorzystać jako jeden z rekwizytów. Czy Matejko popełnił błąd wkładając w rękę wojownika paradną broń górniczą z XVII w.? Niekoniecznie. Pochodzenie kształtu barty nie jest do końca wyjaśnione. W literaturze niemieckiej na temat genezy bart toczona jest od lat dyskusja. Jedni badacze wskazują na ewolucję narzędzia pracy – topora ciesielskiego, inni z kolei wywodzą kształt barty od topora bojowego. Rzeczywiście wśród późnośredniowiecznych toporów rycerskich można odszukać takie, które do złudzenia przypominają bartę górniczą. Byłaby to groźna broń służąca zarówno do cięcia jak i do zadawania sztychów (stąd charakterystyczny szpic) – podobnie jak berdysz.