Opis żup z roku 1518
Na początku XVI w. Jan Boner, żupnik a także doradca króla Zygmunta I Starego i zarządca skarbu Jagiellonów, postanowił uporządkować żupy. W 1518 r. został sporządzony pierwszy szczegółowy inwentarz żup wielicko-bocheńskich, uwzględniający zagadnienia gospodarcze, organizacyjne i produkcyjne. Jego autorami byli: dla Wieliczki – pisarz żupny, mieszczanin Stanisław Tarnowski z Nieszawy, dla Bochni – tamtejszy pisarz, szlachcic Mikołaj Grzymułtowski. Pomysłodawcą powstania dokumentu miał być jednak sekretarz i zastępca Bonera Justus Decjus. Według historyka J. Piotrowicza, miał on sugerować J. Bonerowi, że taki opis będzie podstawą dla wprowadzenia zmian porządkujących żupy.
Kopie Opisu żup z 1518 r.
Niestety oryginał tekstu nie zachował się do naszych czasów. W 2. poł. XVI wieku wykonano odpis dokumentu, który w połowie XIX wieku trafił w ręce krakowskiego antykwariusza Izaaka Himmelblaua. W 1866 r. zaoferował on rękopis Towarzystwu Naukowemu Krakowskiemu, które dokonało zakupu. Opis żup stał się jego własnością, a następnie Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk, gdzie jest przechowywany do dziś.
Kolejny odpis powstał ok. 1660 r. i ten znajduje się w zbiorach wielickiego Muzeum.
Znaczenie dokumentu
Opis Żup z 1518 r. to drugi, obok statutu Kazimierza Wielkiego z 1368, istotny dokument istotny dokument dla historii solnego przedsiębiorstwa.
Ówcześnie żadne tego typu przedsiębiorstwo nie posiadało tak dokładnego opisu, pozwalającego na analizę jego struktury i funkcjonowania. Niestety niniejszy inwentarz nie doczekał się publikacji i nie stał się oficjalnym aktem kodyfikacyjnym. Niemniej jest on bezcennym źródłem wiedzy o ówczesnej salinie.
Opis m.in:
· pokazuje złożoność struktury żup wyróżniając w niej trzy główne piony: kopalnię, warzelnię i gospodarstwo żupne (z Zamkiem Żupnym)
· wymienia siedemdziesiąt rożnych specjalności pracowniczych, schemat organizacji żup potwierdza zaawansowany podział pracy, jaki wówczas funkcjonował
· podaje rodzaje soli handlowej, jej ceny i zbyt
· informuje o zaopatrzeniu saliny
· zawiera rejestr finansowych obciążeń żupy
· wymienia z nazwy wyrobiska, w których pracowali górnicy
· po raz pierwszy wspomina o podziemnej kaplicy
· po raz pierwszy mówi o koniach pracujących pod ziemią
Pracownicy gospodarstwa żupnego z Zamkiem
Dużo interesujących informacji odnosi się także do struktury pracowników w gospodarstwie żupnym. Najważniejszą osobą był szafarz, którego zadaniem była „troska o gospodarstwo żupne i wszystko, co się z tym wiąże (…). Powinien on mieć na uwadze kuchnię razem z kucharzami, aby niczego z niej nie wynoszono oraz przypilnować odbioru produktów żywnościowych od towarnikow”. Był on także obecny przy wydawaniu artykułów spożywczych z magazynu, rozdzielaniu łoju i owsa. Poza tym nadzorował naprawę dróg oraz prace budowlane. Jego zastępcą był podszafarz. Z kolei pisarz „zgodnie z prawdą i uczciwością odnotowuje i spisuje to, co zrobili inni urzędnicy”. Dalej wymieniono piwnicznego, który odpowiadał za „zakup dobrego piwa od towarników, staranie się o dzbany, szklanki, zastawę stołową…” oraz wydawanie żywności.
Był też kucharz z dwoma pomocnikami, którego zadaniem było „staranie o utrzymanie kuchni w czystości i zwracanie uwagi, by nie miały miejsca straty w półmiskach, garnkach i łyżkach”. Z kolei drugi kucharz odpowiadał za gotowanie dla służby, a trzeci podawał potrawy i napoje.
Zadaniem palacza było „palenie w piecu wieczorem”, ale i „posprzątanie izby, (…), zapalanie lampy przed obrazem Matki Boskiej i gaszenie jej wieczorem”.
Wymieniono także leśnego, czuwającego nad woźnicami, których liczba zależała od liczby koni – jeden opiekował się czterema. Istotną kwestią była także ochrona zamku, stąd wrotny żupny. Do jego obowiązków należało „siedzenie przy bramie i pilnowanie, by chłopi i starcy nie wynosili niczego, co należy do gospodarstwa żupnego”. Dodatkowo dwóch stróżów pilnowało zamku nocą, zmieniając się o północy.
Dokument na liście UNESCO „Pamięć świata”
„Opis żup krakowskich z 1518 r.” ze względu na swoje znaczenie i zawarte w nim cenne informacje został wpisany w 2014 r. na Pierwszą Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć świata”.
Brevis et accurata regiminis ac status zupparum Vieliciensium et Bochnensium sub annum Christi 1518 descriptio. Kopia lustracji żupy wielickiej i bocheńskiej sporządzona przez komisarzy królewskich w roku 1518, wraz z dodatkowymi pomiarami do roku 1570
Rękopis jest odpisem znanego oryginału Opisu żup z 1518 r., wykonanym około 1660 r. Ten obszerny dokument został napisany w języku łacińskim i stanowi istotne źródło wiedzy o ówczesnych żupach w Wieliczce i Bochni.
Niestety oryginał tekstu nie zachował się do naszych czasów. W 2. poł. XVI wieku wykonano odpis dokumentu, który w połowie XIX wieku trafił w ręce krakowskiego antykwariusza Izaaka Himmelblaua. W 1866 r. zaoferował on rękopis Towarzystwu Naukowemu Krakowskiemu, które dokonało zakupu. Opis żup stał się jego własnością, a następnie Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk, gdzie jest przechowywany do dziś.
Kolejny odpis powstał ok. 1660 r. i ten znajduje się w zbiorach wielickiego Muzeum.
Znaczenie dokumentu
Opis Żup z 1518 r. to drugi, obok statutu Kazimierza Wielkiego z 1368, istotny dokument istotny dokument dla historii solnego przedsiębiorstwa.
Ówcześnie żadne tego typu przedsiębiorstwo nie posiadało tak dokładnego opisu, pozwalającego na analizę jego struktury i funkcjonowania. Niestety niniejszy inwentarz nie doczekał się publikacji i nie stał się oficjalnym aktem kodyfikacyjnym. Niemniej jest on bezcennym źródłem wiedzy o ówczesnej salinie.
Opis m.in:
· pokazuje złożoność struktury żup wyróżniając w niej trzy główne piony: kopalnię, warzelnię i gospodarstwo żupne (z Zamkiem Żupnym)
· wymienia siedemdziesiąt rożnych specjalności pracowniczych, schemat organizacji żup potwierdza zaawansowany podział pracy, jaki wówczas funkcjonował
· podaje rodzaje soli handlowej, jej ceny i zbyt
· informuje o zaopatrzeniu saliny
· zawiera rejestr finansowych obciążeń żupy
· wymienia z nazwy wyrobiska, w których pracowali górnicy
· po raz pierwszy wspomina o podziemnej kaplicy
· po raz pierwszy mówi o koniach pracujących pod ziemią
Pracownicy gospodarstwa żupnego z Zamkiem
Dużo interesujących informacji odnosi się także do struktury pracowników w gospodarstwie żupnym. Najważniejszą osobą był szafarz, którego zadaniem była „troska o gospodarstwo żupne i wszystko, co się z tym wiąże (…). Powinien on mieć na uwadze kuchnię razem z kucharzami, aby niczego z niej nie wynoszono oraz przypilnować odbioru produktów żywnościowych od towarnikow”. Był on także obecny przy wydawaniu artykułów spożywczych z magazynu, rozdzielaniu łoju i owsa. Poza tym nadzorował naprawę dróg oraz prace budowlane. Jego zastępcą był podszafarz. Z kolei pisarz „zgodnie z prawdą i uczciwością odnotowuje i spisuje to, co zrobili inni urzędnicy”. Dalej wymieniono piwnicznego, który odpowiadał za „zakup dobrego piwa od towarników, staranie się o dzbany, szklanki, zastawę stołową…” oraz wydawanie żywności.
Był też kucharz z dwoma pomocnikami, którego zadaniem było „staranie o utrzymanie kuchni w czystości i zwracanie uwagi, by nie miały miejsca straty w półmiskach, garnkach i łyżkach”. Z kolei drugi kucharz odpowiadał za gotowanie dla służby, a trzeci podawał potrawy i napoje.
Zadaniem palacza było „palenie w piecu wieczorem”, ale i „posprzątanie izby, (…), zapalanie lampy przed obrazem Matki Boskiej i gaszenie jej wieczorem”.
Wymieniono także leśnego, czuwającego nad woźnicami, których liczba zależała od liczby koni – jeden opiekował się czterema. Istotną kwestią była także ochrona zamku, stąd wrotny żupny. Do jego obowiązków należało „siedzenie przy bramie i pilnowanie, by chłopi i starcy nie wynosili niczego, co należy do gospodarstwa żupnego”. Dodatkowo dwóch stróżów pilnowało zamku nocą, zmieniając się o północy.
Dokument na liście UNESCO „Pamięć świata”
„Opis żup krakowskich z 1518 r.” ze względu na swoje znaczenie i zawarte w nim cenne informacje został wpisany w 2014 r. na Pierwszą Listę Krajową Programu UNESCO „Pamięć świata”.
Brevis et accurata regiminis ac status zupparum Vieliciensium et Bochnensium sub annum Christi 1518 descriptio. Kopia lustracji żupy wielickiej i bocheńskiej sporządzona przez komisarzy królewskich w roku 1518, wraz z dodatkowymi pomiarami do roku 1570
Rękopis jest odpisem znanego oryginału Opisu żup z 1518 r., wykonanym około 1660 r. Ten obszerny dokument został napisany w języku łacińskim i stanowi istotne źródło wiedzy o ówczesnych żupach w Wieliczce i Bochni.