Współczesna wiedza o początkach przemysłu solnego na ziemiach polskich jest rezultatem gruntownych badań naukowych prowadzonych dopiero od 60-tych lat XX w. Publikacje archeologów i historyków wykazały, że terenem najstarszego warzelnictwa, a potem najstarszego górnictwa soli kamiennej jest Małopolska.
Od czasów neolitu
Ślady pierwszej warzelni produkującej sól z solanek powierzchniowych pochodzą ze środkowego okresu neolitu 3500 lat p.n.e. Zostały rozpoznane w Baryczy koło Wieliczki. W czasach historycznych, już w XI – XII w. to właśnie Wieliczka była największym ośrodkiem warzelniczym w Małopolsce, wymienionym po raz pierwszy jako Magnum Sal, czyli Wielka Sól w dokumencie legata papieskiego Idziego, datowanym przez miediewistów na lata 1124/1125 (znajdujący się na tym przekazie rok 1105 jest datą , naniesioną prawdopodobnie dopiero w XIII w.). Odkrycie i uruchomienie eksploatacji złóż soli kamiennej nastąpiło w Bochni w połowie XIII w. Fakt ten odnotowany został w „Roczniku Kapitulnym Krakowskim” pod datą 1251 r. – „Sal durum in Bochnia est repertum, quod nunquam ante fuit” (W Bochni znaleziono sól twardą, której nigdy przedtem nie było). Z tego czasu pochodzi też najstarszy szyb górniczy (poszukiwawczy), odkryty na dziedzińcu Zamku Żupnego w Wieliczce (udostępniony dla zwiedzających w formie rezerwatu archeologiczno – górniczego).
Od XIII wieku
Początki eksploatacji soli kamiennej w Wieliczce na skalę przemysłową łączą się z budową szybu Goryszowskiego datowanego przez historyków na lata 80-te XIII w. Bezpośrednim skutkiem podjęcia eksploatacji soli kamiennej było nadanie praw miejskich: Bochni – w 1253 r. i Wieliczce – w 1290 r. Pierwsza pisana wzmianka o soli kamiennej w Wieliczce zawarta jest w dokumencie lokacyjnym miasta z 1290 r., zaś szybkie postępy w jej produkcji poświadcza nadanie w 1291 r. prawa składu soli dla Oświęcimia, przez który przebiegał ku Śląskowi trakt zbytu soli wielickiej. Pod koniec XIII w. ukształtowało się przedsiębiorstwo zwane żupami krakowskimi, obejmujące kopalnie soli w Wieliczce i Bochni wraz z tamtejszymi warzelniami. W tym układzie organizacyjnym funkcjonowało ono przez blisko 500 lat, aż do pierwszego rozbioru Polski (1772 r.), będąc największym w dawnej Rzeczypospolitej i jednocześnie jednym z największych w Europie.
Sól była najważniejszą kopaliną w państwie polskim i zgodnie z obowiązującym prawem stanowiła własność panującego (tzw. regale solne). Oblicza się, że w czasach króla Kazimierza Wielkiego (XIV w.) dochody z jej sprzedaży stanowiły 1/3 wpływów do skarbu państwa.
Okres świetności żup krakowskich przypadał na XVI do poł. XVII wieku. Załoga górnicza liczyła wówczas ok. 2000 ludzi, osiągając produkcję przekraczającą 30.000 ton W XVII w. sól wydobywano w Wieliczce z trzech poziomów kopalni i wydrążono osiem szybów (w tym służący obecnie do obsługi ruchu turystycznego szyb Daniłowicza). Powstały pierwsze mapy kopalni wielickiej.
Od XVII wieku
Długotrwałe wojny, towarzyszące im zarazy i klęski elementarne zachwiały gospodarka solną drugiej połowy wieku XVII, a zarządzający żupami dzierżawcy, zaniedbywali prace zabezpieczające, doprowadzając kopalnię do ruiny. Dopiero w następnym stuleciu specjaliści przybyli z Saksonii, na czele z J.G.Borlachem, zdołali usprawnić pod względem organizacyjnym i technicznym działalność przedsiębiorstwa.
Czasy austriackie (1772 – 1918)
Czasy austriackie (1772 – 1918) charakteryzują się olbrzymim wzrostem produkcji powodującym rozwój przestrzenny kopalni wielickiej, mechanizacją prac górniczych (maszyny parowe i elektryczne), zatrudnieniem fachowej kadry inżynierskiej oraz wytyczeniem dla zwiedzających kopalnię pierwszej trasy turystycznej.
W 1913 r. uruchomiono w Wieliczce nowoczesną warzelnię soli, dającą wiele nowych miejsc pracy i perspektywy rozwoju produkcji, konsekwentnie realizowane w latach II Rzeczypospolitej. Wprowadzona wówczas nowa technologia, polegająca na ługowaniu soli pod ziemią, pozwoliła na osiąganie wysokich wskaźników produkcyjnych i przedłużenie działalności górniczej zakładu. Ekstensywna eksploatacja i zaniedbania w bieżących pracach zabezpieczających wpłynęły niekorzystnie na stabilność górotworu i kondycję kopalni. Po drugiej wojnie światowej zrodził się nawet pomysł jej zatopienia.
Wiek XX
W 1964 r. zakończono w Wieliczce wydobycie soli kamiennej, zaś 30 VI 1996 r. zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża. Obecnie malownicze wyrobiska kopalni są użytkowane do celów turystycznych, muzealnych i leczniczych. Wielickie złoże solne obejmuje obszar 5,5 km (na linii E-W) o szerokości od 0,5 do 1,5 km (N-S).
W ciągu siedmiu wieków zgłębiono w Wieliczce 26 szybów dziennych i 180 szybików łączących poszczególne poziomy. Górniczą eksploatację złoża rozpoczęto na I poziomie (57 m pod ziemią), dochodząc z czasem do poziomu IX (327 m głębokości). Wydrążono 2 350 komór i ponad 240 km chodników. Mimo występujących zagrożeń (wodne, zawałowe, gazowe) wyrobiska w kopalni wielickiej cechują się trwałością, znacznie większą niż w kopalniach kruszcowych, dzięki temu zachowały się do naszych czasów komory wybrane pod koniec średniowiecza i w początkach ery nowożytnej. Dla lepszej ochrony ponad 700-letniej kopalni wydzielono w niej strefę zabytkową. Według stanu z 2004 r. obejmuje ona 218 komór i 190 chodników na poziomach I – V, w tym 20 udostępnionych do zwiedzania w ciągu Trasy Turystycznej (poziom I – III) i 16 w Muzeum Żup Krakowskich (poziom III).
Podstawowym celem aktualnie prowadzonych pod ziemią prac górniczych jest ochrona substancji zabytkowej. Komory Trasy Turystycznej, Muzeum oraz inne najcenniejsze w kopalni, są zabezpieczane przed zawałami nowoczesną metodą kotwienia bądź, jak dawniej, podpierane drewnianymi kasztami. Kopalnia soli w Wieliczce posiada status zabytku i jest objęta ochroną prawną.
W 1976 r. została wpisana do rejestru zabytków krajowych, a w dwa lata później na Pierwszą światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO. Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 IX 1994 r. uznana za Pomnik Historii.